खगोल प्रेमींसाठी काहीश्या बातम्या ( मराठी)

1.8 अब्ज डॉलर्स खर्चाचे आश्चर्य

अवकाशातील हबल दुर्बीण

हबल दुर्बीण ही अवकाशात सोडलेली पहिली दुर्बीण आहे. यानंतर मग ‘चंद्रा’ व इतर दुर्बिणी अवकाशात सोडण्यात आल्या. नियोजनानुसार 15 वर्षे कार्यरत राहणार्‍या या हबल दुर्बिणीने 21 वर्षे सेवा बजावली व आजही ती उत्तमपणे कार्यरत आहे. या दुर्बिणीमुळे पृथ्वीवर आदळणार्‍या अवकाशातील वस्तू आदींची माहिती आधीच मिळालेली आहे. नुकतेच या दुर्बिणीने एका आकाशगंगेचा शोध लावला तसे अँस्ट्रोफिजिक्सच्या र्जनलमध्ये प्रसिद्ध झाले आहे. अनेक धूमकेतू व अनेक लघुग्रहांचा शोध लावलेला आहे. बिघाड झालेली हबल दुर्बीण ही अवकाशातून परत पृथ्वीवर आणून व त्यातले दोष दूर करून परत अवकाशात स्थापित करण्यात आली. हा पहिलाच प्रयोग होता, त्याचा हा आढावा.. एडविन हबल या सुप्रसिद्ध खगोलशास्त्रज्ञाच्या नावाने ओळखल्या जाणार्‍या या दुर्बिणीच्या प्राथमिक अंतर्गोल आरशाचा व्यास आहे. 2.4 मीटर किंवा 94 इंच अवकाशातून आलेले प्रकाशकिरण हे या आरशाद्वारे परावर्तित होऊन त्याच्यासमोरील 33 सेंटिमीटर किंवा 13 इंच व्यासाच्या बर्हिगोल आरशावर पडतात व त्या ठिकाणी त्यांचे परावर्तन होऊन प्राथमिक आरशाच्या मध्यभागी असलेल्या 66 सेंटिमीटर किंवा 26 इंच व्यासाच्या छिद्रातून मागे एका बिंदूत एकत्र येतात. याच ठिकाणी बाह्य वस्तूंची प्रतिमा तयार होते. तेथे प्रतिमेचे विश्लेषण करणारी अत्याधुनिक साधने ठेवण्यात आली आहेत. सोलर सेल, 11,600 किलोची दुर्बीण दुर्बिणीला आवश्यक असलेला विद्युत पुरवठा करण्यासाठी तिच्या दोन बाजूंना 11.8 बाय 2.3 मीटर आकाराच्या पडद्यावर सोलर सेल्सची शृंखला बसवण्यात आली आहे. हबल अंतरिक्ष दुर्बिणीची एकंदर लांबी 13.1 मीटर असून तिचा व्यास 4.3 मीटर आहे. 11600 किलोग्रॅम वजन असलेली ही अवाढव्य दुर्बीण प्रथमच स्पेस शटलचा उपयोग करून अवकाशात सोडण्यात आली. पृथ्वीभोवती एक प्रदक्षिणा पूर्ण करण्यासाठी हबल दुर्बिणीला केवळ 90 मिनिटे लागतात. गायरोस्कोप, पाच सेन्सर्स हबल अंतरिक्ष दुर्बीण पृथ्वीभोवती भ्रमण करीत असल्यामुळे तिच्या आरशाची दिशा सतत बदलत राहणार हे लक्षात घेऊन तिला प्रदीर्घ काळ एकाच लक्ष्याच्या दिशेत रोखून धरण्यासाठी गायरोस्कोप आणि अत्यंत संवेदनशील अशा पाच मार्गदर्शक संवेदकांचा सेन्सर्सचा उपयोग करण्यात आला आहे. एकदा का एका विशिष्ट लक्ष्यावर दुर्बीण रोखण्यात आली की, ती लक्ष्यापासून 0.007 कोनीय सेकंदांमधूनही विचलित होत नाही. विविध कॅमेरे, यंत्रे हबल दुर्बिणीमधील प्राथमिक आरशाच्या मागे वाइड फिल्ड प्लॅनेटरी कॅमेरा, फेट ऑब्जेक्ट स्पेक्ट्रोग्राफ हाय रिझोल्युशन स्पेक्ट्रोग्राफ, हाय स्पीड फोटोमीटर फेट ऑब्जेक्ट कॅमेरा अशी विविध यंत्रे ठेवण्यात आली आहेत. या यंत्रामध्ये जमा केलेली माहिती दुर्बिणीवर बसवलेल्या अँटेनामार्फत अमेरिकेतील व्हाइट सँडम येथे प्रक्षेपित केली जाते. तेथून कृत्रिम उपग्रहाद्वारे ही माहिती बाल्टिमोर येथील स्पेस टेलिस्कोप सायन्स इन्स्टिट्यूट आणि गोडार्ड स्पेस सेंटर येथे प्रक्षेपित केली जाते. हबल दुर्बिणीची उद्दिष्टे हबल दुर्बिणीची तीन प्रमुख उद्दिष्टे आहेत. विश्वाचे प्रसरण नेमके किती वेगाने होत आहे याचा शोध हबल दुर्बीण घेणार आहे. याचाच अर्थ हबल स्थिरांकाची किंमत निश्चित करण्याची जबाबदारी या दुर्बिणीवर होती. क्वेझार्स नावाच्या चमत्कारिक खगोलीय ज्योतीकडून येणार्‍या जंबूपार जवळजवळ 10 ते 12 अब्ज प्रकाशवर्षे अंतरापर्यंतच्या अवकाशातील वस्तूंचा वेध हबल दुर्बीण घेत आहे. याशिवाय विश्वाच्या वयाचा अंदाज, विश्वाचे मोजमाप, क्वेझार्सच्या स्वरूपाचा शोध, परग्रहांचा शोध वगैरे इतर अनेक गोष्टींचा अभ्यास हबल दुर्बिणीद्वारा केला जात आहे. दुर्बिणीतील दोष अंतरिक्षात प्रक्षेपित झाल्यानंतर हबलमध्ये अनेक अडचणी येऊ लागल्या. त्यात दुर्बिणीच्या आरशांची यंत्रणा प्रकाशकिरणांचे योग्य प्रकारे एकत्रीकरण करू शकत नव्हती. स्फेरिकल अबरेशन असे या दोषांचे तांत्रिक आणि तार्‍यांकडून येणारा 70 टक्के प्रकाश 0.1 कोनीय सेकंद चंद्रबिंबाच्या 1-1800 पट अंतरात व्यासाच्या वतरुळात एकत्र येई. मात्र, प्रत्यक्षात 15 टक्केच प्रकाश एकत्र येत होता. तिचे सोलर सेल पॅनल 30 सेंटिमीटरमधून वर-खाली होत असे. त्याचा परिणाम हबल दुर्बीण लक्ष्यापासून विचलित होण्यामध्ये होत असे. याशिवाय एकंदर 6 गायरोस्कोपपैकी 2 निकामी व एक अर्धवट कार्य करत असे. रिझोल्युशन स्पेक्वोग्राफ काम देईनासा झाला. दुर्बीण स्पेस शटलमधून पुन्हा आणली हबल अंतरिक्ष दुर्बिणीत निर्माण झालेल्या दोषामुळे 1.5 अब्ज डॉलर्स पाण्यात जाण्याची वेळ आली. जे दोष पृथ्वीवरून सुधारणे शक्य होते ते तंत्रज्ञानाने सुधारले तरीही दुर्बिणीकडून स्पष्ट छायाचित्रे मिळवणे शक्य होणार नाही ही गोष्ट लक्षात आली. त्यामुळे हबल प्रकल्पावर एक प्रकारची निराशेची छाया पसरली. एकच उपाय बाकी होता तो म्हणजे हबल दुर्बिणीला पुन्हा एकदा स्पेस शटलमध्ये आणून तिची दुरुस्ती करणे. 1993 या वर्षी हा चित्तथरारक आणि अभूतपूर्व उपाय प्रत्यक्ष अमलात आणण्यात आला.

*********************************************************************************************************************

प्लुटो ग्रहाची हकालपट्टी

आता प्लुटो या ग्रहाची हकालपट्टी करण्यात आली. प्लुटो ग्रह नाही याबाबत खगोलशास्त्रज्ञांचं एकमत झालं आहे. २४ ऑगस्ट २००६ मध्ये प्राग इथे इण्टरनॅशनल अॅस्ट्रोनॉमिकल युनियनची सर्वसाधारण सभा भरली होती. खगोलशास्त्रज्ञाची जागतिक स्तरावरील सर्वात मोठी संस्था आहे. २६ व्या सभेत ७५ देशातील २५०० खगोलशास्त्रज्ञ सहभागी झाले होते. प्लुटोच्या दर्जाबाबत सविस्तर चर्चा करण्यात आली. प्लुटोला ग्रह मानायचं नाही, असा निर्णय यात घेण्यात आला. खगोलशास्त्रांनी प्लुटोला 'खुजा ग्रह' असं म्हटलं आहे.

पूवीर् सूर्यमालेतील शेवटचा ग्रह शनी मानला जात असे. पण विल्यम हशेर्लने १७२१ मध्ये युरेनसचा शोध लावला. १८४६ मध्ये नेपच्यूनचा शोध लागला. युरेनसच्या अनियमित हालचाली निव्वळ नेपच्यूनमुळे होत नसाव्यात, असा खगोलशास्त्रज्ञांचा होरा होता. तो खरा ठरला आणि नव्या ग्रहाला प्लुटो म्हटलं गेलं.

प्लुटोचा व्यास चंदाच्या व्यासापेक्षा ६५ टक्क्यांनी कमी आहे. अन्य ग्रहांचं ऑरबीट गोलाकार आहे, पण प्लुटोचं ऑरबीट लंबवर्तुळाकार आहे. त्यामुळं प्लुटो नेपच्यूनपेक्षाही सूर्याच्या अधिक जवळ जातो. हा ग्रह सूर्यापासून १४,६९,०३,५०० किमी अंतरावर आहे. मिथेन, कार्बन मोनॉक्साइड, नायट्रोजन हे घटक बर्फाच्या अवस्थेत आहेत.

सूर्यमालेतील नववा ग्रह पदच्युत होण्याचं कारण त्याच्या ऑरबीटमध्ये आहे. प्लुटो लंबवर्तुळाकार फिरत असल्याने तो सूर्यापासून लांब जातो. आता तो २३० वर्षं लांबच राहणार आहे. पृथ्वी विशिष्ट पद्धतीने ऑरबीटमध्ये फिरते पण प्लुटो १७ डीग्रीने कलून फिरतो. त्यामुळे तो लंबगोलाकर फिरत राहतो. प्लुटोला तीन चंद आहेत. अन्य ग्रह आणि त्यांचे चंद यांची कॉमन सेण्टर ऑफ ग्रॅव्हिटी ग्रहाच्या पृष्ठभागाखाली आहे. पण प्लुटो आणि त्याच्या चंदांबाबत ती एकमेकांच्या मध्यभागी आहे. त्यामुळे प्लुटोला ग्रह मानू नये, या मतापर्यंत शास्त्रज्ञ आलेत.

प्लुटो हा क्युपर बेल्ट ऑब्जेक्ट ठरला आहे. प्लुटोच्या आसपास हजारो बर्फसदृश्य घटक आहेत. प्लुटोचं स्वरूपही तसंच आहे. त्यामुळे आपल्या सूर्यमालेतून एक ग्रह कमी झाला आहे.

- काइनस्टाइन

********************************************************************************************************************